Dywergencja na Forex: co oznacza?

Dywergencja (z łacińskiego ‘divergentia’- rozbieżność) pojawia się w wielu dziedzinach nauki i życia począwszy od sfery życia kulturowego, poprzez biologię, ekonomię, matematykę w teorii pól, fizykę i wiele innych. Antonimem dywergencji jest konwergencja. W słowniku języka polskiego PWN znaczenie słowa dywergencja to m.in. rozbieżność, powstanie rozbieżności.

Właśnie o takie jego znaczenie tutaj chodzi. W inwestycjach, na którymkolwiek z możliwych do wymienienia rynków, w analizie technicznej zmian ceny nauczyliśmy się dostrzegać sygnały polegające na rozbieżności (dywergencji) i wykorzystywać je do podejmowania lepszych decyzji. Dywergencję mamy między innymi na:

• Giełdzie papierów wartościowych
• Rynkach towarowych
• Rynku Forex
• Rynkach surowców energetycznych
• Rynku kryptowalut

Dywergencja występuje wtedy, gdy cena instrumentu finansowego podąża w innym kierunku (najczęściej w górę lub w dół) niż wskaźnik techniczny. Zamiast jak to zazwyczaj robi, podążać za ceną, zaczyna podążać w „przeciwnym” do niej kierunku, czyli w trochę inny sposób. To jest właśnie dywergencja, która właściwie użyta jest lub może być silnym sygnałem w tradingu.

Kiedy mówimy o rozbieżności, czyli o dywergencji, mamy na myśli dwie składowe:

1. Cenę i jej wartości rejestrowane na wykresie cenowym
2. Wskaźnik techniczny i jego wykres w oknie wskaźnika

Najczęściej używanym do tego wskaźnikiem jest ten określający impet (ang. momentum), czyli miarę tempa wzrostów lub spadków cen. Impet bada ważna grupa wskaźników technicznych pokazujących siłę zainteresowania inwestorów kupowaniem lub sprzedawaniem. To ta siła stoi za ruchami cen. Wskaźniki impetu to część grupy narzędzi analizy technicznej zwana oscylatorami. Wykresy oscylatorów uwidaczniają wzrosty i spadki impetu, a powstająca krzywa przypomina trochę oscylowanie uzależnione od dynamiki, z jaką zmienia się cena.

Gdy wykres ceny podąża w trendzie wzrostowym lub spadkowym to na wykresie wskaźnika impetu, mogą pojawić się zarysy zupełnie odwrotnego trendu. Taka rozbieżność pomiędzy ceną a oscylatorem, o którą tutaj nam chodzi, może wskazywać na wytrącanie impetu zmiany cen i wzrost liczby inwestorów o innych oczekiwaniach niż wskazywałby na to obecny trend. Nic tu nie wiemy o powodach takiego zachowania, a jedynie obserwujemy zmianę struktury rynku. Tam, gdzie była przewaga kupujących, pojawia się coraz więcej sprzedających i odwrotnie. Właśnie taką na razie „ukrytą” w rynku zmianę trendu może pokazać nam dywergencja.

Na powyższym przykładzie mamy parę walutową EUR/USD i jej cenę (kurs) poruszającą się w trendzie spadkowym. Analizę pary walutowej wspomagamy tutaj trzema towarzyszącymi oknami wskaźników technicznych:

1. RSI – oscylator, wskaźnik siły względnej
2. MACD – oscylator, wskaźnik analizujący zbieżność i rozbieżność średnich kroczących
3. STOCH – oscylator stochastyczny (inny stosowany skrót to OS)

Zaznaczone na niebiesko linie trendu spadkowego łączące maksima cenowe oraz czerwonymi liniami sygnały dywergencji na oknie ceny i oknach wskaźników. Na wykresie cenowym czerwona linia opada tak jak niebieska linia trendu spadkowego, a na wszystkich trzech wskaźnikach (tutaj na trzech, ale zazwyczaj tylko na jednym wskaźniku) wyrysowana czerwona linia trendu – podnosi się wskazując na trend wzrostowy.

Zaraz po wyznaczeniu ostatniego „dołka” (minimum cenowe) użytego do wyznaczenia dywergencji hossy cena zaczęła rosnąć. Po chwili przebiła linię trendu spadkowego i zaczęła poruszać się w trendzie wzrostowym. Niedługo po powstaniu sygnału dywergencji na wykresie cenowym pojawiły się również charakterystyczne formacje świec japońskich, uważane za sygnały zmiany trendu, zaznaczone przeze mnie zielonymi elipsami. Oprócz tego, co najmniej dwa z trzech wskaźników wygenerowały swoje własne sygnały kupna.

Mamy trzy typy dywergencji:

1. Klasyczną
2. Ukrytą
3. Rozszerzoną

Dywergencja klasyczna jest dość łatwa do wychwycenia i jeśli stosuje się ją zgodnie z zasadami sztuki, to on działa. Jeśli chodzi o dywergencję ukrytą, a w szczególności o rozszerzoną dywergencję, to tutaj istnieje trochę różnic w podejściu i interpretacji. Odszukanie na wykresie i analiza tych dwóch typów dywergencji nastręcza bardzo dużo trudności przeważającej grupie traderów. Obie są dużo mniej jednoznaczne niż dywergencja klasyczna. W szczególności jest różnica przy dywergencji rozszerzonej, ponieważ trudno tutaj mówić o identyfikacji „różnych trendów” na cenie i wskaźniku. Identyfikacja przestaje być oczywista i wymaga dużej wiedzy oraz doświadczenia.

Wszystkie typy dywergencji mają dwie wersje:

• Hossy, czyli byczą
• Bessy, czyli niedźwiedzią

Dywergencja klasyczna (zwana też regularną lub prostą) sugeruje odwrócenie trendu, a dywergencja ukryta i dywergencja rozszerzona w odróżnieniu od klasycznej sugerują kontynuację trendu. Bardzo ważne zatem staje się, by najpierw opanować dobrze dwa typy dywergencji klasycznej, zanim umiejętnie wpleciemy je w swój warsztat pracy. Istotne również jest bardzo dobre zrozumienie zasady działania i parametryzacji wskaźnika, którego używamy do wykrycia rozbieżności i bardzo ostrożne zestawienie z innymi stosowanymi wskaźnikami w celu uzyskania potwierdzenia sygnału.

Cechy charakterystyczne i zasady rysowania różnych typów dywergencji

Poniżej w tabelach prezentuję podstawowe cechy i punkty niezbędne do uchwycenia i wyznaczenia poszczególnych typów dywergencji na wykresie. Te wskazówki staną się jaśniejsze w trakcie lektury artykułu i podczas analizy każdego kolejnego przykładu warto do nich wracać.

Dywergencja klasyczna to ta najczęściej stosowana. Jest stosunkowo prosta do wyznaczenia na wykresie:

Dywergencja ukryta jest dużo bardziej wymagająca i trudniej wyznaczyć ją na wykresie:

Dywergencja rozszerzona podobnie jak ukryta jest trudna do uchwycenia i wyznaczenia na wykresie:

W dalszej części tekstu będę koncentrował się głównie na dywergencji klasycznej, sposobach jej oznaczania i przykładach. Pozostałe typy dywergencji zostały wystarczająco opisane na potrzeby tego artykułu. Zastosowanie ich w praktyce wymaga dużej praktyki w znajdowaniu sygnału na wykresie i interpretacji wszystkich składowych sytuacji na rynku.

Klasyczna dywergencja niedźwiedzia, czyli dywergencja bessy

Typowy przykład klasycznej dywergencji niedźwiedziej mamy, gdy wykres cenowy jest w trendzie wzrostowym. Wykres ceny pokazuje coraz to wyższe szczyty, a wskaźnik zaczyna pokazywać coraz niższe szczyty. Właśnie taka sytuacja może wskazywać, że za chwilę zobaczymy odwrócenie trendu ze wzrostowego na spadkowy. Mówimy tutaj o dywergencji bessy lub inaczej dywergencji niedźwiedziej, bo oczekujemy okresu spadków cen.

Powyższy przykład ilustruje klasyczną dywergencję niedźwiedzią. Zaczynamy od wyznaczenia linii trendu. Następnie szukamy rozbieżności w zachowaniu szczytów rysowanych przez wykres ceny i szczytów rysowanych przez wskaźnik. Szczyty cen muszą być coraz wyższe, zatem szczyty wskaźnika powinny być coraz niższe, byśmy mogli stwierdzić rozbieżność. Rysujemy prostą dywergencji na coraz wyższych szczytach ceny, a następnie prostą dywergencji na coraz niższych szczytach wskaźnika. Dywergencja bessy (niedźwiedzia) została stwierdzona.

Klasyczna dywergencja bycza, czyli dywergencja hossy

Typowy przykład klasycznej dywergencji byczej mamy, gdy wykres cenowy jest w trendzie spadkowym. Wykres ceny pokazuje coraz to niższe dołki, a wskaźnik zaczyna pokazywać coraz to wyższe dołki. Taka sytuacja może wskazywać odwrócenie trendu spadkowego na trend wzrostowy. Mówimy tutaj o dywergencji hossy lub inaczej o dywergencji byczej, bo oczekujemy okresu wzrostu cen.

Powyższy przykład ilustruje klasyczną dywergencję byczą. Ponownie zaczynamy od wyznaczenia linii trendu. Następnie szukamy rozbieżności w zachowaniu minimów rysowanych przez wykres ceny i minimów rysowanych przez wskaźnik. Minima ceny muszą być coraz niższe, zatem minima wskaźnika powinny być coraz wyższe, byśmy mogli stwierdzić rozbieżność. Rysujemy prostą dywergencji na coraz niższych minimach ceny, a następnie prostą dywergencji na coraz wyższych minimach wskaźnika. Dywergencja hossy (bycza) została stwierdzona.

Co oznacza dywergencja na forex?

Dywergencja na Forex, ale równie dobrze na każdym innym rynku, daje nam sygnały poprzez zmiany w impecie ceny o właśnie pojawiającej się zmianie nastrojów wśród inwestorów. Zmienia się status quo pomiędzy kupującymi i sprzedającymi. Zmienia się dynamika ceny. W takiej sytuacji może dojść do zmiany trendu, lub chwilowej korekty i ponownego powrotu do kontynuacji trendu. W zależności od rodzaju dywergencji, która dała nam sygnał, możemy z delikatnym wyprzedzeniem przygotować się na to, co może nadejść na rynku i zająć odpowiednią pozycję.

Sam sygnał dywergencji nie jest jednak sygnałem do sprzedaży lub kupna. Musimy to bardzo mocno podkreślić. Te sygnały trzeba uprawdopodobnić poprzez dołożenie do tego na przykład:

• Analizy formacji na wykresie ceny
• Wskaźników trendu
• Innych wskaźników
• Informacji z rynku (oficjalnych komunikatów, plotek, tweetów etc.)

Dobrze przepracowany zestaw wskaźników łącznie z dywergencją może być skuteczną techniką inwestycyjną. Trzeba jednak stosować się do reguł i umiejętnie omijać fałszywe sygnały.

Każdy trader z biegiem czasu i wzrostem umiejętności opracowuje swoje własne metody podejmowania decyzji na rynku. Z biegiem lat powstało wiele szkół i wiele różnych podejść do tych samych wskaźników. Trading na podstawie dywergencji wymaga również określonego podejścia i stosowania reguł, które są podstawą do prawidłowego oznaczenia rozbieżności. Nie pojedziesz samochodem do przodu na wstecznym. Jest kilka reguł, które musimy zastosować, by odczytać prawidłowe sygnały. Oto pierwsze trzy zasady z całego zestawu, ale te najważniejsze, które pozwolą nam prawidłowo oznaczyć na wykresie dywergencję:

ZAPAMIĘTAJ!

1. Piki cen i piki wskaźnika muszą znajdować się bezpośrednio nad sobą na wykresie – minima, bądź maksima zarówno wskaźnika jak i cen muszą się ze sobą pokrywać;

2. Każda dywergencja jest budowana tylko na maksimach, albo tylko na minimach – bez względu na to, jaki rodzaj dywergencji zamierzamy nanieść na wykres, robimy to tylko na maksimach cen i maksimach wskaźnika, albo tylko na minimach cen i minimach wskaźnika;

3. Staramy się poprowadzić proste wyznaczające dywergencję przez 3,4 maksima lub minima. Nie zawsze jest to możliwe, często mamy tylko dwa i to wystarczy, ale im więcej jest naszych minimów lub maksimów, tym większa jest wiarygodność sygnału;

Na powyższym przykładzie mamy bardzo dobrze zilustrowane wszystkie trzy zasady i to na trzech wskaźnikach, a to jest naprawdę unikalne. Na wszystkich trzech wskaźnikach mamy po trzy minima, podobnie jak trzy minima na wykresie cenowym. Wyznaczone proste dywergencji znajdują się nad sobą. Im więcej mamy różnych źródeł, czy czynników potwierdzających sygnał, tym bardziej wiarygodny staje się ten sygnał i tym większe prawdopodobieństwo podjęcia prawidłowej decyzji.

Na podstawie tych zasad prawidłowo wyznaczymy dywergencję. Jeśli ona występuje, to na jej podstawie przygotujemy plan potencjalnego otwarcia pozycji. Zrobimy to, dobierając odpowiednio wskaźniki trendu, obserwując rysujące się formacje świec japońskich, zbierając informacje z rynku, czy też stosując dodatkowe wskaźniki. Musimy jednak pamiętać, że pojawienie się dywergencji jest tylko jedną z wielu informacji, które możemy odczytać z wykresu lub zebrać z rynku. Ona nie jest samodzielnym sygnałem do podjęcia decyzji inwestycyjnej.

Jak świat długi i szeroki środowisko inwestorów, analityków czy traderów w swojej praktyce najczęściej opiera się na wyznaczaniu dywergencji z sygnałów oscylatorów. Zazwyczaj są to oscylatory impetu, ale nie tylko. Wśród trzech najpopularniejszych wskaźników używanych do oznaczania dywergencji tylko RSI (wskaźnik siły względnej) i oscylator stochastyczny są oscylatorami opartymi o impet. Trzeci z nich to MACD, który nie jest oscylatorem impetu, ale złożeniem serii średnich kroczących, które funkcjonuje podobnie jak oscylator.

Możliwości jest oczywiście dużo więcej, bo każda platforma do tradingu na Forex dostarcza bardzo szeroki zestaw wskaźników technicznych takich jak, np.:

• Wiliams’ Percent Range
• Momentum
• Chaikin Oscillator
• ATR
• DeMarker

Wszystkie te wskaźniki są łatwe w użyciu, zazwyczaj mają standardową parametryzację i zapewniają poprawne sygnały handlowe. Warto jednak poświęcić swój czas na zrozumienie, na jakiej zasadzie działa wskaźnik, który lubimy i co tak właściwie nam mówi, kiedy daje nam sygnał. Każdy z tych wskaźników jest inny. Każdy z nich ma swoją własną specyficzną wrażliwość na warunki panujące na rynku i daje sygnały alarmowe, które są konkretnym komunikatem.

Dywergencja RSI

RSI (ang. Relative Strenght Index) to oscylator jednoliniowy. Rysuje dane na skali wartości od 0 do 100 i porównuje siłę zmian ceny zanotowaną w czasie okresów wzrostowych i spadkowych. Stosowane jednostki okresu to zazwyczaj 9,14 lub 21. Wartości poniżej 30 uważa się za sygnał wyprzedania rynku, a powyżej 70 za sygnał wykupienia rynku. Kiedy RSI znajduje się poniżej 30 lub powyżej 70 i wykazuje rozbieżność, czyli dywergencję z zachowaniem się cen, to może to być sygnał odwrócenia trendu.

Na powyższym przykładzie widzimy sygnał dywergencji niedźwiedziej na wykresie ceny i RSI. Wskaźnik RSI znajduje się w chwili wygenerowania sygnału dywergencji powyżej linii wykupienia. Obie proste dywergencji poprowadzone są tylko po maksimach, znajdują się jedna nad drugą i są oparte na dwóch wyraźnych pikach. Oprócz zanotowanej dywergencji pojawiają się również specyficzne formacje świec japońskich, sygnał ze wskaźnika, oraz przebicie linii trendu. W tym konkretnym przypadku podjęcie decyzji o otwarciu krótkiej pozycji po wygenerowaniu sygnałów pozwoliłoby na realizację około 600 pipsów po wyrysowaniu na wykresie 59 świeczek.

Dywergencja MACD

MACD jest wskaźnikiem opartym o złożenie serii średnich kroczących i nie ma stałej skali, przybierając różne wartości po dwóch stronach linii zerowej. Powyżej linii zerowej mamy obszar wykupienia, a poniżej linii zerowej znajduje się obszar wyprzedania. Sygnał kupna generuje się poniżej linii zerowej w momencie przebicia linii od dołu, podczas gdy sygnał sprzedaży generuje się powyżej linii zerowej w momencie przebicia linii od góry. Kiedy generowane przez MACD szczyty powyżej linii zerowej (obszar wykupienia) lub dołki poniżej linii zerowej (obszar wyprzedania) wykazują rozbieżność z zachowaniem się cen, to może to być sygnał odwrócenia trendu.

Na powyższym przykładzie widzimy sygnał dywergencji byczej na cenie i MACD. Wskaźnik MACD znajduje się w chwili wygenerowania sygnału dywergencji poniżej linii zerowej w obszarze wyprzedania. Wyrysowane proste dywergencji znajdują się nad sobą i są poprowadzone w obszarze trzech minimów zarówno na wskaźniku, jak i na cenach. Obie proste są poprowadzone tylko po minimach. Oprócz zanotowanej dywergencji pojawiają się również specyficzne formacje świec japońskich, sygnał ze wskaźnika, oraz przebicie linii trendu. Wszystkie te składowe pozwalają podjąć lepszą decyzję handlową.

Dywergencja STOCHASTIC

Oscylator stochastyczny (skrót: STOCH lub OS) to dwuliniowy oscylator rysujący dane w zakresie od 0 do 100. Analiza danych w oscylatorze dotyczy cen zamknięcia z minionych okresów. Zasada działania oscylatora opiera się na założeniu, że siła ruchu ceny może być mierzona bliskością kursu zamknięcia i kursu maksymalnego w danym okresie. Wskazania oscylatora poniżej poziomu 20 wskazują na wyprzedanie rynku, a wartości powyżej 80 wskazują na wykupienie rynku. Przecięcie linii w obszarze wyprzedania (następuje przebicie od dołu) lub wykupienia (przebicie linii od góry) są sygnałami odpowiednio kupna lub sprzedaży.

Kiedy wykres STOCH znajduje się poniżej 20 lub powyżej 80 i wykazuje dywergencję, czyli rozbieżność z zachowaniem się cen, to może to być sygnał odwrócenia trendu. W przypadku oscylatora stochastycznego dopuszczalne jest włączenie pików (minimów lub maksimów) pomiędzy liniami wykupienia i wyprzedaży do budowania sygnału dywergencji, jeśli co najmniej jeden pik pojawił się poniżej linii 20 lub powyżej linii 80.

Na powyższym przykładzie widzimy sygnał dywergencji byczej, czyli hossy na cenie i oscylatorze stochastycznym. Wskaźnik STOCH znajduje się w chwili wygenerowania pierwszego minimum użytego do wyznaczenia dywergencji poniżej linii 20 w obszarze wyprzedania. Kolejne minimum znajduje się tuż powyżej tej linii, wpisuje się w obraz zmian i zaakceptowałem go jako właściwy do wyznaczenia linii dywergencji. Wyrysowane proste dywergencji znajdują się nad sobą i są poprowadzone w obszarze dwóch minimów zarówno na wskaźniku, jak i na cenach. Obie proste są poprowadzone tylko po minimach. Oprócz zanotowanej dywergencji, zaraz po przebiciu linii trendu, mamy charakterystyczne formacje świec japońskich zaznaczone zieloną elipsą, a chwilę wcześniej był sygnał ze wskaźnika.

Otwarcie na tej podstawie długiej pozycji pozwoliło po 33 świeczkach zrealizować 280 pipsów. Zamknięcie pozycji powinno nastąpić w miejscu zaznaczonym zieloną elipsą u góry po pojawieniu się najpierw ‘szpulki’, a następnie trzech następujących po sobie wisielców. Uważny czytelnik zauważył również, że w tym miejscu, na dwóch wyraźnych szczytach cenowych i na STOCH, można wykreślić dywergencję niedźwiedzią (z małym szumem pomiędzy szczytami na wskaźniku). Patrząc na całość, widzimy wyraźnie formację potrójnego szczytu lub inaczej głowy z ramionami.

Tak jak podkreślałem wielokrotnie, sygnał dywergencji nie jest sygnałem do otwarcia pozycji, a jedynie dobrym sygnałem alarmowym, że dzieje się coś z cenami i ich impetem, czyli siłą trendu. Zarówno wykresy cenowe, jak i postępujące za nimi wykresy wskaźników bardzo często generują fałszywe sygnały, lub zwykłe ‘szumy’. Co chwilę pojawia się dużo informacji, a cena w danym okresie szybuje na przemian w górę i w dół. Świeczki cenowe tylko na historycznym wykresie wyglądają ładnie i stabilnie, a ich interpretacja oczywista.

Powyżej zilustrowałem przykład fałszywej dywergencji niedźwiedziej na cenie i STOCH. Po dwóch pierwszych maksimach na cenach i oscylatorze symetrycznie wyglądający trend nagle zaczął się gmatwać, pojawiły się dużo dłuższe przeciwnie skierowane ruchy. Wykres cenowy wyznaczył jeszcze jeden wyższy szczyt, a wskaźnik jeszcze jeden niższy szczyt. W trakcie pojawiło się fałszywe przebicie linii trendu. Dopiero po trzecim szczycie cenowym nastąpiło przebicie linii trendu, ale wbrew sugestii niedźwiedziej dywergencji nie nastąpiło odwrócenie trendu. Zamiast tego pojawiła się formacja hossy, krzyż Harami (zaznaczone elipsą), a cena poszybowała w górę.

Takich przykładów można by pokazać więcej i są one ostrzeżeniem. Zawsze należy stosować się do reguł i zachowywać ostrożność. Należy pamiętać, że dywergencja nie jest sygnałem handlowym, ale sygnałem alarmowym. Prawdę powiedziawszy wiele z formacji świec, które są traktowane jako sygnał handlowy, widziałem już na wykresach w bardzo dwuznacznych sytuacjach.

ZAPAMIĘTAJ! Zawsze, kiedy przystępujesz do handlu na FOREX, musisz:

• Mieć plan tradingu
• Korzystać z wielu wskaźników i technik, by potwierdzić sygnał
• Prawidłowo używać wskaźników i rysować obiekty na wykresie
• Stawiać stop loss w momencie otwierania pozycji
• Prowadzić dziennik tradera
• Do minimum ograniczać straty własnego kapitału